خاتم، خاتم سازی یا خاتم کاری، هنری است که با مثلث‌های کوچک یا چندضلعی‌های منظم خلق می‌شود. جنس این اشکال هندسی از مواد گوناگونی نظیر استخوان و چوب و فلزات است.
از چوب‌ها مانند: آبنوس (رنگ سیاه)، فوفِل (سیاه و قهوه‌ای تیره)، گردو (قهوه‌ای)، بَقَّم (قرمز)، عناب (قهوه‌ای روشن مایل به قرمز)، نارنج (قهوه‌ای روشن)، افرا (قهوه‌ای روشن)، کیکم، تبریزی (سفید) و شمشاد (زرد). از استخوان‌ها مانند استخوان و عاج فیل، شتر، گاو و اسب. از فلزات هم مفتول‌های برنجی، نقره‌ای و گاهی طلایی.
البته برخی از این چوب‌ها از هندوستان وارد می‌شود که به خاطر گرانی الآن نسبت به گذشته کمتر استفاده می‌گردد و رنگ چوب‌های موجود را با کمک رنگ‌های شیمیایی تغییر می‌دهند تا تنوع رنگ‌ها مانند زرد، سیاه و قرمز حفظ شود. همچنین از استخوان و عاج فیل نیز کمتر استفاده می‌شود و رنگ استخوان‌های دیگر (بویژه گاو و اسب) را نیز با کمک رنگ، به رنگ‌های دیگری غیر از سفید (مانند سبز) در می‌آورند. و در فلزات هم گاهی آلومینیوم و مس به کار گرفته می‌شود.
مراحل خاتم کاری
مراحل ساخت خاتم، سخت و طولانی است و مراحل مختلفی دارد. به صورت خیلی خلاصه می‌شود گفت:
- در مرحله تهیه قطعات منظم هندسی، ابتدا انواع چوب‌ها و استخوان‌ها را که رنگ‌های مختلفی دارند، با وسایل ویژه‌ای به طول سی سانتی‌متر و با قطرهای یک تا دو و نیم میلی‌متر (معمولاً به صورت مثلث) می‌برند. با مفتول‌های فلزی نیز این اشکال هندسی را می‌سازند.
- سپس این مثلت‌های چوبی، استخوانی و فلزی را با دقت و مهارت و حوصله، بر اساس طرح از پیش مشخص شده و به وسیله چسب (سریشم به صورت گرم یا چسب سفید به صورت سرد) در کنار هم چسبانده می‌شوند و با نخ محکم بسته می‌شوند. به این قطعه «پره» می‌گویند.
- این کار ادامه دارد و با چسباندن پره‌ها در کنار هم تکرار می‌شود تا در نهایت و پس از مراحلی چون پرس و لاک و صیقلی کردن، طرح و شکل مورد نظر ساخته می‌شود و روی ظروف و اشیا به کار گرفته می‌شود و محصولات خاتم کاری ساخته می‌شود.
خاتم کاری اصفهان
خاتم کاری و محصولات صنایع دستی خاتم کاری، در ایران سابقه و قدمت طولانی دارد و بویژه در شیراز و اصفهان رونق فراوانی داشته است. در دوران صفویه این هنر در اصفهان به اوج خود می‌رسد که روابط خوب بازرگانی با دیگر کشورها و نیز سفارش و انجام کارهای بزگ خاتم کاری در داخل کشور نیز مؤثر بوده است.
از جمله آثار هنر تزئینی خاتم کاری در دوران صفویه از این قرار است: صندوق‌های مرقد امام موسی کاظم(ع)، امام جواد(ع)، امام حسن عسکری(ع) و امام هادی(ع)؛ درب‌های خاتم کاری شده بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی؛ درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان، درب امامزاده شاه‌رضا در قمشه (شهرضا).
خاتم کاری شیراز
در دوران زندیه، خاتم کاری در شیراز رونق بسیار خوبی می‌گیرد که صندوق خاتم حرم امام علی(ع) و امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) از آثار دوره شیراز است. در این دوره برخی از استادان اصفهانی خاتم کاری نیز به شیراز مهاجرت می‌کنند. در دوره قاجاریه، پهلوی و سپس جمهوری اسلامی، خاتم کاری به دست استادان فن ادامه یافت.
درب ورودی حرم عبدالعظیم حسنی(ع) و امامزاده زید بازار تهران (در دوره قاجاریه)، خاتم کاری اتاق کاخ مرمر و تالار عمارت بهارستان (در دوره پهلوی)، و میز بزرگ خاتم با طراحی استاد فرشچیان، میز گل در باغ عفیف‌آباد شیراز، و خاتم کاری فضای داخلی ضریع امام رضا(ع) در دوران پس از انقلاب، نمونه‌های بزرگی از خاتم کاری ایرانی است.
محصولات خاتم کاری در بازار باسلام
اکنون خاتم کاری در اصفهان و شیراز و تهران ادامه دارد و علاوه بر همکاری در آثار بزرگ ملی و اسلامی، محصولات مختلف و متنوع خاتم کاری برای تزئین یا استفاده در خانه و اداره و مانند آن تولید و عرضه می‌شود؛ کالاهایی مانند جاسکه‌ای، جاقندانی، قاب عکس، شکلات‌خوری، گلادان، انگشتر، بشقاب، قلمدان، خودکار، جادستمال‌کاغذی و سطل.
گاهی خاتم کاری با هنر معرق نیز ترکیب می‌شود و آثار «خاتم معرق» (مانند جاقرآنی) خلق می‌شود که طرفداران زیادی دارد. همچنین خاتم کاری با هنر میناکاری نیز ترکیب می‌شود و آثار زیبایی (مانند بشقاب خاتم و میناکاری) ساخته می‌شود.
اینک فروش آنلاین محصولات خاتم کاری اصفهان و … در بازار باسلام مهیاست و مشتریان می‌توانند از غرفه‌های مختلف این بازار خرید آنلاین داشته باشند. باسلام، فروشگاه اینترنتی نیست بلکه بازاری است که استادان و سازندگان صنایع دستی و از جمله خاتم کاری، می‌توانند به آسانی غرفه بسازند و بر اساس درجه و کیفیت محصولشان، آن را قیمت‌گذاری کنند و درباره خودشان و محصولاتشان شرحی بنویسند و عکس بگذارند. همچنین برای ساخت غرفه و مدیریت آن می‌توانند از اپلیکیشن غرفه من بهره ببرند.
