لباس‌هایی فاخر و مجلل، برازنده شاه و شاهزادگان! خودش هم شاهزاده کشمیر بود اما تا به امروز این پارچه و لباس را در تن هیچ کس ندیده بود. ترمه دلش را برده بود و غم و غربت اسارت در دربار تیمور لنگ را با دیدن این پارچه از یاد برد. بعدها بافت ترمه را یاد گرفت و به عنوان سوغات به کشمیر برد.
ترمه کشمیری یا ایرانی
شاید برخی این داستان را قبول نداشته باشند و زادگاه ترمه را آسیای مرکزی و ارتفاعات کشمیر بدانند. در این باره که «زادگاه ترمه کجاست؟» اختلاف نظر وجود دارد اما فاطمه عرفانی کارشناس صنایع‌دستی می‌گوید:
فهرست:
«اگر بر دست‌بافته‌ها و هرکدام از شاخه‌های دیگر صنایع‌دستی هند مروری داشته باشیم به راحتی متوجه می‌شویم هندیان به لحاظ موقعیت دینی و شرایط محیط زندگیشان، نشانی از مجسمه بودا، معماری خاص هند یا حیواناتی مانند فیل، ببر و دیگرنمادهای هند بهره برده‌اند در حالی که در ترمه‌های بافت کشمیر تنها طرح و نقشوش خاص ایران مثل بقه جقه بادامی دیده می‌شود و این دلیل محکمی بر ایرانی بودن ترمه است».
همچنین در تاریخ کشمیر نوشته‌اند: «منسوجات پشمی کشمیر اصل بیگانه دارند و اینک کشمیری‌ها آن را می‌بافند».
می شود ترمه بپوشی و دلم را ببری
کل احساس مرا یکسره یغما ببری
کاربردهای ترمه
ترمه‌بافی نیز مثل خیلی دیگر از صنایع‌دستی در زمان صفویه به اوج خود رسید و ترمه یکی از محصولات صادراتی ایران شد. در عکس‌ها و نقاشی‌های زمان قاجار استفاده از ترمه خیلی دیده می‌شود. این پارچه بیشتر در لباس‌های فاخر زنان و مردان و البته به صورت کاربردهای تزیینی مثل روتختی، رومجمعی، رومیزی ترمه، انواع بقچه‌های حمام، کیف، پرده و سجاده و غیره بوده است.
این روزها از پارچه ترمه بیشتر برای مبل، پشتی و رومیزی استفاده می‌کنند و برخلاف گذشته که این پارچه در انحصار رجال و اشراف و پادشاهان بود امروز اقشار متوسط جامعه از ترمه استفاده می‌کنند و از آن برای هدیه دادن در عروسی، اعیاد و مراسم‌ها استفاده می‌شود.
بافت ترمه
برای بافت ترمه، از ابریشم و پشم سفید و مرغوبی که الیاف بلند داشته باشد استفاده می‌کنند. بعد از این‌که پشم به اندازه کافی سفید شد معمولاً به رنگ‌های عنابی، قرمز، سبز، نارنجی و مشکی رنگرزی می‌شود. زمانی که هنوز دنیا ماشینی و اتوماتیک نشده بود و دستگاه «ژاکارد» به ایران نیامده بود بافندگان با انگشت‌های ظریف و باریک خود طرح‌های ریز و پیچیده را می‌بافتند و در پایان اسم بافنده در گوشه ترمه نوشته می‌شد؛ تا این‌که بافنده‌ای به اسم رضا ترک، از «ماکو» برای بافت ترمه استفاده کرد.
در گذشته ترمه را در قطعه‌های باریک و با توجه به کاربرد آن در اندازه متفاوت می‌بافتند که به آن شال گفته می‌شد و بعد این قطعات از پشت به هم دوخته می‌شد به طوری که یکپارچه به نظر می‌رسید. معروف‌ترین نقش و طرح ترمه «بُته جِقَه» است و بعد از آن «شاخ گوزنی» و «گل شاه عباسی». وقتی ترمه را با ژاکارد می‌بافتند چون امکان تغییر و چرخش طرح نبود طرح‌های جدید بافته نمی‌شد و گاهی یک نقش دو تا چهار سال روی دستگاه می‌ماند.
امروز ترمه‌های ماشینی به صورت توپ‌های سی تا چهل متری بافته می‌شود. رنگ‌های گیاهی جای خود را به رنگ‌های شیمیایی داده‌اند و به جای این‌که طرح ترمه توسط کارگر طراحی و بافته شود جاکاردهای الکترونیکی آمده‌اند تا کار آسان‌تر شود. حالا ترمه به صورت نیمه‌صنعتی بافته می‌شود. البته این تغییرات در قرن بیست و یکم و دوران فناوری (تکنولوژی) بدیهی است و برای پیشرفت و ساختن باید همگام با عصرجدید بود؛ چرا که کاملاً واضح است تولید سنتی ترمه نمی‌توانست پاسخگوی بازار امروز باشد!
نگهداری از ترمه
بعد از داستان تولید ترمه خوب است بدانیم از این پارچه گران‌بها چطور مراقبت کنیم:
- پارچه ترمه با همه استحکام و مقاومت، در برابر نور و رطوبت آسیب‌پذیر است. اگر رومیزی ترمه دارید هرگز آن را در جایی که در معرض آفتاب است قرار ندهید؛ چون رنگ پریده می‌شود.
- این پارچه به دلیل داشتن ابریشم، حساس است؛ پس بهترین روش شستشوی آن سپردن ترمه به خشک‌شویی یا بخارشویی است. اما اگر می‌خواهید رومیزی یا سجاده خود را در خانه بشویید اول آن را در هوای آزاد آویزان کنید و به آرامی به آن ضربه بزنید تا گرد و غبار از آن خارج شود بعد با آب ولرم و مواد شوینده ملایم که آنزیم یا سفیدکننده ندارد خیس کنید و با دقت و بدون چنگ زدن بشویید. برای خشک کردن ترمه آن را به صورت افقی و در محیط باز خشک کنید.
- اگر خواستید ترمه را اتو کنید حتماً بر روی یک پارچه نخی و از پشت به رو اتو کنید.
اگر به قطع ندانیم زادگاه ترمه ایران است یا کشمیر اما قاطعانه می‌توان گفت هنرمندان سرزمینمان طی سالیان سال از چرخ‌های ریسندگی تا کارخانه‌های نیمه‌صنعتی در شکوفایی و تعالی هنر ترمه‌دوزی و تولید و بافت این پارچه ارزشمند و فاخر تلاش کرده‌اند و می‌کنند (مانند ترمه یزد) و چه خوب است اگر ما هم با حمایت از صنایع‌دستی و هنری کشورمان سهم خود را در این چرخه ایفا کنیم.
