برای خیلی از ما بازار همیشه جایی بوده شبیه قلب در بدن. انگار همه چیز از بازار شروع می‌شده و در بازار تمام می‌شده. اصلا سر و کله فصل‌ها هم از بازارها پیدا می‌شده. بهار از میانِ آکواریوم‌های پر از ماهی گلی‌اش، تابستان از بین میوه‌های خوش رنگ‌و‌لعابش، پاییز با گاری‌های باقالی و زمستان از بین چکمه‌های پلاستیکی براقش از راه می‌رسیده است.
بازارها هنوز هم حرف اول شهر را در شهر می‌زنند. کرکره‌ها که پایین می‌آیند، پرچم‌های سیاه که از این سر تا آن سر بازار کشیده می‌شوند، چهارپایه‌ی روضه‌خوان ها که وسط بازار گذاشته می‌شوند، همه‌ی شهر می‌فهمد که وقتِ آن سوگواری بزرگ رسیده است. که وقت، وقتِ عزای حسین است.
فهرست:
تاریخچه عزاداری در بازار
تاریخ می‌گوید اولین عزاداری‌ها در بازارهای ایران، در حوالی سال ۳۵۲ هجری قمری و همزمان با حکومت آل بویه برگزار شده است. از آن زمان به بعد و با تغییر سلسله‌ها و حکومت‌ها، این آیین علی‌رغم تغییراتی که داشته، همواره برقرار و پابرجا بوده است.
حالا هم پس از گذشت سال‌ها، همچنان در دهه اول و دوم محرم، نه تنها هيأت‌های داخل بازار، بلکه بسیاری از هيأت‌های مذهبی هم به صورت دسته‌های سينه‌زنی و زنجيرزنی از حسينيه و تکيه خود به سوی بازار حرکت می‌کنند. با این همه بازار هر شهری در محرم، حال و هوای ویژه‌ی خودش را دارد. در ادامه‌ی این مطلب قصه سوگواری هر کدام از این بازارها را برایتان تعریف کرده‌ایم.
عزاداری بازار تهران؛ رختِ سیاهِ عزا بر تنِ تهران
محرم که از راه می‌رسد تمام شور و انرژی بازار تهران، یکپارچه به سوگواری تبدیل می‌شود؛ سوگواری‌ای که دلِ هر عابری را می‌برد و می‌لرزاند. این مراسم که یکی از دیرپاترین آیین‌های عزاداری کشور است، هرساله پس از تعطیلی مغازه‌ها، از هفتم تا دوازدهم محرم برگزار می‌شود. چهارپایه‌خوانی یکی از خاص‌ترین و قدیمی‌ترین سنت‌های عزاداری بازار قدیمی تهران است.
چهارپایه‌خوانی؛ روضه‌خوانی زیرِ سقفِ بازار
سنت چهارپایه‌خوانی از دورانی به یادگار مانده که خبری از بلندگو نبود و مداح مجبور بود برای این‌که صدا و تصویرش را به همه برساند، روی چهارپایهای بایستد و روضه‌خوانی کند.
در این شیوه‌ی عزاداری، هیأت‌ها در بخشی از بازار توقف می‌کنند، روضه‌خوان بالای چهارپایه می‌رود و جمعیت به دو بخشِ قبل و بعد از چهارپایه تقسیم می‌شوند و هر گروه بخشی از شعر را می‌خوانند. پیش‌ترها یک یا چند نفر هم مسئول حمل چهارپایه بودند اما بعدها هر کدام از کسبه، چهارپایهای را در مغازه‌ی خود آماده داشتند تا در هر نقطه‌ای که هیأت توقف کرد آن را در اختیار روضه‌خوان بگذارند. تیمچه حاجب‌الدوله یکی از معروف‌ترین نقاط بازار است که در آن چهارپایه‌خوانی انجام می‌شود.
عزاداری بازار تبریز؛ میراثِ فرهنگیِ ایران
تمام مغازه‌های بازار تبریز از شب هفتم تا دوازدهم محرم کرکره‌هایشان را پایین می‌کشند و کسب‌و‌کار را تعطیل می‌کنند. عزاداری این بازار با قدمتی ۵۰۰ ساله آنقدر باشکوه است که در لیست میراثِ ناملموسِ آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
دسته‌ها و هیأت‌هایی که در این بازار عزاداری می‌کنند به سه گروهِ هیأت زنجیرزنان، سینه‌زنان عرب و سینه‌زنان عجم تقسیم می‌شوند.
لباس سیاهِ عرب‌ها پایین‌تنه‌ا‌ی شبیه به دامن دارد. قسمت بالاتنه آن هم هنگام سینه‌زنی باز می‌شود تا عزادار بتواند با سینه‌ای عریان سینه بزند. این قسمت بعد از اتمام سینه‌زنی مجددا بسته می‌شود. دسته‌ی عرب‌ها معمولا دودستی و همراه با ریتمِ تندِ مخصوصشان سینه‌زنی می‌کنند.
لباس دسته‌ی عجم‌ها معمولا کت و شلوار و پیراهن مشکی است. این عزاداران در حالی که با دستِ چپ کت‌شان را گرفته و با دست راست با ریتمی آرام، در سه ضربِ دست نوای “هی هی” را تکرار می‌کنند، شانه به شانه‌ی هم حرکت می‌کنند.
و دسته‌ی زنجیرزنان با پیراهن‌های ساده‌ی مشکی یا عربی‌شان به فاصله‌ی چندمتری از هم حرکت می‌کنند و با ریتمی خاص با سه ضربه پی‌درپی و هماهنگ به شانه می‌کوبند.
نکته‌ی قابل توجه دیگر این است که در هیچ یک از دسته‌های عزاداری بازار تبریز از سنج و طبل و… استفاده نمی‌شود و عزاداری‌ها به همان سبکِ اصیلِ گذشته‌ی خود انجام می‌شوند.
عزاداری بازار کاشان؛ سیاه‌پوشی سرزمینِ گل‌های محمدی
اگر دلتان می‌خواهد به یک عزاداری تمام عیار در یک شهر سنتی سر بزنید، بازار کاشان را انتخاب کنید. عزاداری محرم در کاشان از آخرین روز ماه ذی‌الحجه با آمدن دسته‌ای به نام چاووش‌عزا به بازار کاشان شروع می‌شود. این دسته به شکلی نمادین شهر را از رسیدنِ محرم مطلع می‌کنند.
سپس هیأت‌های عزاداری مراسم خود را از دل هیأت شروع کرده و به سمت بازار حرکت می‌کنند و بعد از طی‌کردن بازار و بازارچه‌ها در تیمچه امین‌الدوله مراسم خود را به پایان می‌رسانند.
روز اول محرم به دسته‌ی سقاها تعلق دارد و روز یازدهم هم سادات در بازار عزاداری می‌کنند.دروازه دولت، مسجد میدان، بالا بازار، پانخل، گذر نو، زیارت شاه یلان، زیارت درب زنجیر و کاروانسرای امین الدوله مکان‌هایی هستند که دسته‌ها و هیأت‌ها در آن توقف نموده و برای دقایقی به روضه‌خوانی و سینه‌زنی می‌پردازند.
امکان ندارد برای عزاداری محرم در کاشان باشید و از دست سقاها آب نخورده باشید! این دسته‌ها با بستن لنگی به کمر و انداختن مشک سقایی به دوش، عزاداران را با جام‌های فلزی‌شان سیراب می‌کنند.
عزاداری بازار کرمان؛ یک قرن سوگواری بر حسین
عکس‌های به جامانده از عزاداری مردم کرمان در دوره‌ی قاجار، نشان می‌دهد که سوگواری در بازار این شهر بیش از یک قرن قدمت دارد.
مردم سیاه‌پوش کرمان، هر ساله در ماه محرم، شالِ عزا به کمر بسته و خود را به صفه‌ی عزاخانه‌ی بازار کرمان می‌رسانند. سپس حلقه می‌زنند و دست در شالِ کمر همدیگر، به سینه می‌کوبند و با نوای «حسین حسین» سوگواری می‌کنند.
عزاداری بازار شیراز؛ سوگی به بلندای تاریخ
احتمالا خیلی از شما اسم بازارِ وکیلِ شیراز را در کتابهای تاریخی (یا دست‌کم در لیستِ مکانهای گردشگری) شنیده‌اید اما این بازار در دهه‌ی اول محرم، می‌تواند تجربه‌‌ی حسی بسیار متفاوت‌تر را به شما بچشاند.
بازار وکیل در دهه‌ی اول محرم یکپارچه سیاه‌پوش می‌شود و حجره‌دارها از دسته‌های عزا میزبانی می‌کنند؛ میزبانی‌ای که حالا قدمت آن به بیش از صد سال رسیده است. به علاوه، بازاری‌ها بر خلاف عموم هیأت‌ها معمولا مراسم عزاداری خود را طبق سنتی قدیمی، در صبح‌ها برگزار می‌کنند.
عزاداری بازار اردبیل؛ پیچیدنِ نوای عزا از قلبِ شهر
شهر اردبیل هر چقدر هم که بزرگ شده باشد، هنوز هم مردمش آن را به شش محله‌ی قدیمی تقسیم می‌کنند. بازار سنتی اردبیل که تقریبا در نقطه‌ی مرکزی شهر و نزدیک بقعه‌‌ی شیخ صفی است، همان جایی است که این شش محله را برای سوگواری به یکدیگر پیوند می‌دهد.
دسته‌ی هر محله در نوبت مراسمش، بیرق بزرگ محله را در پیش دسته به حرکت درمی‌آورد. این بیرق‌ها معمولا قدیمی و بعضی‌هایشان قدمتی بیش از یک قرن دارند و با دقت و وسواس نگهداری می‌شوند. برای مثال بیرق مسجد عالی‌قاپو اهدایی از نادر شاه بوده و هنوز هم موجود است.
در پشت بیرق هر محله، ابتدا بزرگان و علمای آن محل، سپس طبال‌ها و در نهایت سینه‌زن‌ها یا زنجیرزن‌ها حرکت می‌کنند. جالب است بدانید که سینه‌زن‌ها، طبال‌ها و شیپورزن‌ها در دسته‌های عزاداری اردبیل، هرکدام لباسِ مخصوص به خودشان را دارند.
