همه چیز در مورد سفره هفت سین

از چهارشنبه سوری و قاشق زنی گرفته تا خریدهای شب عید و خانه تکانی، از پختن سبزی پلو با ماهی شب عید تا نشستن پای سفره هفت سین همه تکه‌های پازل انتظار برای رسیدن سال نو است. انتظاری در فرهنگ ایران باستان آنقدر شیرین است که باید برای سر رسیدنش روزها جشن گرفت، از روز تحویل سال تا سیزده روز بعد و روز پیوند با طبیعت. نوروز از جمله قدیمی‌ترین اعیاد باستانی و کهن ایرانی است که مراسم و رسومات ویژه‌ای دارد که یکی از آنها گستردن سفره هفت سین از چند ساعت قبل از لحظه تحویل سال است. البته همین سفره هم در گذر زمان تغییراتی داشته است مثلا برخی منابع تاریخی می‌گویند این سفره در ابتدا یعنی در دوره هخامنشی هفت چین بوده است که در ظرف های چینی خوراکی می‌گذاشتند یا برخی منابع می گویند که این سفره در ابتدا هفت شین بوده است که از جمله اجزای آن شمع، شراب، شیرینی، شهد (عسل)، شمشاد، شربت و شقایق یا شاخه نبات بود که مثلاً از جمله تغییرات آن این بود که شراب بعد از ورود اسلام به ایران جای خود را به سرکه داد. در برخی از روستاها نیز رسم هفت سینی برپا بوده است. یعنی درون هفت سینی خوراکی های مختلف می گذارند. هفت سینی، بعدها و با گذشت زمان به صورت هفت سین درآمده است.

اگر چه سفره هفت سین در اقلامی که در آن قرار می گیرد تفاوت هایی کرده است اما از ابتدا در یک چیز ثابت بوده و آن عدد هفت است. عدد هفت از گذشته برای ایرانیان باستان عدد مقدسی بوده و برای مفاهیم مثبت و خوش یمن از این عدد است می کردند، هفت در ادبیات فارسی و تاریخ ایران هم کاربردهای بسیاری داشته مانند هفت رنگ رنگین کمان، هفت خان رستم در شاهنامه، هفت آسمان، هفت اقلیم، هفت روز هفته، هفت فرشته، هفت شهر عشق در عرفان، هفت پیکر و البته هفت سین. علاوه بر مفاهیم ایرانی در اسلام هم به عدد هفت توجه ویژه ای شده و اهمیت دارد مثل حج که هفت مرحله دارد. علاوه بر تقدس عدد هفت عناصر موجود در سفره هفت سین هم همه کاملا هوشمندانه انتخاب سد و همگی مفهوم نمادین دارند. سبزه برای  نوزایی و تولد مجدد، سمنو برای برکت و فراوانی و قدرت، سنجد برای زایش و باروری و دلدادگی، سیب برای رازگونگی و عشق، سرکه برای صبر‌و شکیبایی ، سیر برای زدودن آلودگی و سلامتی، سماق برای طلوع خورشید ، انار برای تقدس، سکه برای دارندگی و برکت، تخم مرغ نماد نطفه و نژاد، آینه برای صفا و شفافیت و ماهی برای سپری شدن اسفند روی سفره هفت سین قرار می گیرند.

فلسفه و تاریخچه سفره هفت سین

جشن و شادی در فرهنگ باستانی ایران یکی از اساسی‌ترین اتفاقات است که به بهانه های مختلف تکرار می شود از شب یلدا و بلندترین شب سال گرفته تا آخرین چهارشنبه سال یعنی چهارشنبه سوری،اما چه جشنی بزرگتر از نو شدن سال؟ جشن نوروز به عنوان بزرگترین جشن باستانی مثل بسیاری دیگر از جشن های ایرانی رسوم ویژه خود را دارد،در سنت و آیین های باستانی ایرانیان، برای هر جشن، سفره یا خوانی گسترده میشد که معمولاً از انواع خوراکی ها در چینش آنها استفاده می شد از جمله برپایی سفره هفت سین در نوروز. سفره هفت سین از چند روز یا چند ساعت مانده به تحویل سال آماده می‌شود و ایرانیان قبل از تحویل سال، دور آن می نشینند و دعای آغاز سال نو را با هم می خوانند و بعد از تحویل سال، خوراکی های آن را به نشانة مبارکی و خوشی با هم می‌خورند.

اقلام و وسایل سفره هفت سین

احتمالا دیگر کسی نیست که اقلام سفره‌ هفت سین را از بر نباشد،  سیر، سنجد، سرکه، سماق، سمنو، سبزه و سیب اقلام اصلی سفره هفت سین اند، برخی از افراد به جای سبزه و یا حتی در کنار آن از سنبل هم استفاده میکنند. سکه از دیگر اقلامی است که جز اجزای اصلی سفره هفت سین نبوده اما امروزه برخی ایرانیان با هدف افزایش رزق و روزی روی سفره هفت سین قرار می دهند، حتی در برخی مناطق از سماور هم برای سفره هفت سین استفاده میکنند، اما به جز خانواده سین ها ، سفره هفت سین نوروز شامل اقلام  دیگری هم می شود مثل آینه و شمعدان، قرآن، دیوان حافظ و یا شاهنامه، ماهی، تخم مرغ رنگ شده و خوراکی هایی مثل انواع شیرینی مانند نان برنجی و نخودچی .

سبزه در سفره هفت سین

یکی از پایه های ثابت سفره هفت سین ایرانیان، سبزه است، سبزه گیاهی است که از حبوبات از جمله جوانه گندم، جو، عدس، ماش و حتی هسته نارنج  رویانده شده و  نشان  تولد دوباره، حیات دوباره و زایش و سبزی است و با هدف داشتن سالی شاداب، سرسبز و خرم  روی سفره هفت سین گذاشته می شود. خود رنگ سبز هم  آرام بخش است و اضطراب را از انسان دور می کند و باعث رفع تنش می‌شود. خیلی ها سبزه را نشان پیوند انسان با طبیعت هم می دانند و به همین دلیل مرسوم است که سبزه را تا روز سیزدهم نوروز  یا همان سیزده‌ به‌ در نگه داشته  پدر روز طبیعت همراه با سبزه بدی‌ها و کدورت‌ها را دور می ریزند. علاوه بر این ایرانیان اعتقاد دارند که گره زدن سبزه در روز سیزده‌ به‌ در باعث باز شدن بخت جوانان دم بخت می‌شود. سبزه نماینده کوچکی از درخت است باید از درخت آموخت که در اوج توانایی یا نهایت تنگدستی از لطف و مهر و ایثار آنچه داری خودداری نکنید.

سیب در سفره هفت سین

 در کنار سبزی سفره هفت سین ، سرخی می نشیند تا این ترکیب را تکمیل کند، سرخی سیب که روی سفره هفت سین  نمادی از تندرستی و زیبایی است. مطالعات پزشکی امروز می گویند که با خوردن روزانه یک سیب میتوان بخش مهمی از سلامت بدن را تضمین کرد بنابراین در فلسفه نوروز و استفاده از آن روی هفت سین به انسان یادآوری می‌کند که به فکر بهداشت و سلامت خود باشد. سیب ها را معمولا مادر بزرگ ها روی سفره قرار می دهند که نشانه ای از نگرانی همیشگی مادر برای سلامت اعضای خانواده است، از طرفی  سیب را که راز و رمز آن عشق است و زایش و نمودی از هدیه الهی به بنده، بر سر هفت سین می‌‏گذارند تا مورد لطف خدا قرار گیرند و از رزق و روزی بهشتی نصیبشان شود.

سیر در سفره هفت سین

سفیدی سفره هفت را هم سیر برعهده گرفته. سیر نماد مناعت طبع  و رعایت حدود و مرزهاست یعنی انسان باید همیشه  با قناعت به جهان نگاه کند. ضرب المثل « چشم و دل سیر بودن» هم ایهامی از همین مفهوم است که نشان از عدم تجاوز به حقوق دیگران و قناعت به حقوق خود است. در سفره هفت سین هم ایرانیان باستان سیر می گذاشتند که یادآوری کنند که انسان قانع به نفس برتر از انسان قانع به ثروت و دارندگی است. سیر در سفره هفت سین به انسان می گویند که سیر چشمی و چشم سیری از بزرگ ترین صفات انسان برتر است و ما بر سر سفره هفت سین و در ابتدای ورود به سال جدید سیر قرار می دهیم تا سعی کنیم  تا انسانی عاقل، سالم، شاداب، قوی و قانع باشیم.از طرف دیگر درآئین زرتشتی سیر و سرکه ‌در کنار هم در سفره هفت سین نماد گندزدایی و دوری از آلودگی است، سیر خاصیت میکروب زدایی نیز دارد و در طب سنتی  و محیط زیست از آن برای کاهش آلودگی و زدودن  میکروب ها از آن استفاده می شود و از استفاده از آن در سفره هفت سین نمادی از دوری از آلودگی ها و پاکی و سلامتی نیز میتواند باشد.

سماق در هفت سین

یکی دیگر از سرخی های سر سفره هفت سین، سماق است، سماق نماد مهر و پیوند دلها است و برای عشق بیشتر در میان افراد خانواده بر سفره هفت سین قرار می‌گیرد. در فرهنگ کهن ایران، سماق نماد صبر و بردباری و تحمل دیگران بوده و برخی سماق را نماد شادی و و عاملی شادی آور نیز میدانند و معتقدند گذاشتن آن در سفره هفت سین به امید داشتن شروع سالی پر از شادی و استقامت در برابر سختی ها است. از طرف دیگر سماق  که رنگ طلوع آفتاب است اشاره به روشنی و طلوع بعد از تاریکی دارد و به همین خاطر سمبل صبر و بردباری نیز هست « ضرب المثل سماق مکیدن» که به معنی دعوت به صبر و بردباری است از همین مفهوم برداشت شده است. سماق که  یک درختچه کوهستانی است که به دلیل طعم ترش و خاص سماق از میوهٔ آن پس از کوبیده شدن به عنوان چاشنی، همراه با غذاهایی همچون کباب استفاده می‌شود و در سفره هفت سین هم سماق نماد چاشنی و محرک شادی در زندگی به شمار می رود.

سرکه در سفره هفت سین

هفت سین که نمادی از زندگی است در کنار همه شیرینی ها و پاکی ها و سلامت باید نمادی از رنج های لنیان هم در خود جای دهد. خداوند که  زمین و آسمان و انسان و شادی‌ها  و پاکی ها را آفریده، خودش  فرموده که انسان را در رنج آفریدیم. انسان در زندگی بی غم نیست و در پس هر غمی یک حکمت نهفته است و سرکه نشانه تسلیم در برابر همین  حکمت خداوند است. سرکه که یک طعم دهنده و محرک‌اشتهاست از میوه‌هایی مانند انگور، سیب، نارگیل، خرما، نیشکر، عسل و برنج به دست می آید. سرکه در سفره هفت سین همانند سیر نمایانگر پاکی محیط و زدودن آلودگی و باطل کردن سحر و جادو نیز هست. ضرب المثل «مثل سیر و سرکه جوشیدن دل»  در ادبیات برای بیان اضطراب و دلهره استفاده میشود، مولانا هم به جای واژه اشک ریختن از سرکه فشانی استفاده می کند و در مجموع قرار گرفتن سرکه در سفره هفت سین در کنار سایر اقلام  به نوعی الهام گرفته از پسی و بلندی های زندگی و ناملایمات آن است. از طرفی در ایران باستان سرکه را فرشته امرداد و نماد جاودانگی می دانستند.

سمنو در هفت سین نماد

آنقدر مغذی و مقوی است که به آن غذای مرد آفرین می گویند، از گندم تهیه می‌شود و سرشار از ویتامین E است و بر سر سفره هفت سین قرار می‌گیرد تا کفه قدرت را بین اقلام سفره هفت سین سنگین تر کند. علاوه بر قدرت بعضی سمنو را  بر سفره هفت سین نماد روزهای سخت می‌دانند، ذرات گندمی که بعد از سختی و رنج بسیار تبدیل به یک ماده غذایی قدرتمند و مغذی می شوند نشان می دهند که  انسان باید  در معرض همه سختی ها و رنج‌ها همواره نیرومندی و قدرت خود را حفظ نماید. علاوه بر این بعضی ها سمنو را نشانه خیر و برکت می‌دانند و اعتقاد دارند که بودن سمنو بر سفره هفت سین به دلیل اینکه از گندم تهیه شده است باعث افزایش برکت و روزی خانواده می‌شود. از طرف دیگر به این دلیل که تهیه سمنو کار بسیار سختی بوده و نیاز به یک همکاری دسته جمعی دارد بعضی ها آن را نماد توجه به دوستان و همسایگان و همکاری بین آنها می‌دانند.

سنجد در هفت سین نماد

سنجد علاوه بر همه خاصیت هایی که دارددر طب قدیم و جدید به عنوان عامل تقویت عقل و حافظه  شناخته می شود و همان طور که به اسمش شباهت دارد نشانه سنجیده و عقلانی عمل کردن و فرزانگی است.  قرار دادن سنجد در سفره هفت سین هم به نوعی عهد انسان با خود است که سال جدید را سنجیده تر عمل کند، این نماد عقل و خرد را دختران نابالغ  بر سر سفره می‌گذارند که نماد زایش و باروری هستند، بوی میوه سنجد وقتی که بارور می‌شود احساسات فرد را پرورش می دهد و به همین دلیل برخی اعتقاد دارند که به کارگیری سنجد در سفره هفت سین نماد عشق انسان ها به یکدیگر هم هست.

تخم مرغ سفره هفت سین

هرچند که تمام اقلام سفره هفت سین ترکیبی از رنگهای زیبا و گرم‌اند که سفره را جذاب میکنند اما تخم مرغ‌های رنگی این کار را تمام کرده‌اند. تخم مرغ‌های طبیعی و گاهی مصنوعی که با روش‌های مختلف مانند استفاده از رنگهای طبیعی مانند لبو، پوست انار، زردچوبه و … و امروزه بیشتربا رنگ های شیمیایی آنها را تزیین کرده و از قدیم آنها را در جشن هایی مانند عید نوروز یا عید پاک استفاده می کردند . اما جدای رنگین تر کردن سفره ها تخم مرغ که نمادی از نطفه است تمثیلی باروری است که در انواع جشن ها و اعیاد ایرانیان حضور پررنگی دارد. نطفه ای که قرار است به زودی جان بگیرد و یک زایش جدید در جهان را ایجاد می‌کند و  به همین دلیل تخم مرغ در سفره هفت سین هم جایگاه خود را دارد و نشانی از اعتقاد ایرانیان به زایش و رویش مجدد و جان گرفتن دوباره  دارد.

آینه و شمعدان سفره هفت سین

آینه در ادبیات فارسی و در نمادهای کهن همیشه در مقابل دورویی، دروغ و فریب قرار گرفته است، نماد شفافیت و صداقت و و راستی که در سفره هفت سین نشان از این است که انسان قرار است سالی را بدون دروغ به پایان برساند و سال جدید را با صداقت و راستی آغاز کند. همین مظهرپیدایش و شفافیت و صداقت با قرار گرفتن در کنار نماد روشنایی و فروغ یعنی شمع و شمعدان تکمیل می شود. شمعدان یا به قول ایرانیان قدیم آتشدان نماد پایداری نور و گرماست. آتش در فرهنگی ایران باستان همیشه یک پدیده مقدس و پاک شمرده می شد و ایرانیان باستان در نوروز در اطراف اینه دو شمعدان می گذاشتند و به تعداد فرزندان شمع روشن می کردند.

تنگ ماهی سفره هفت سین

ماهی قرمز در فرهنگ ایرانی انقدر قدیمی است و قدمت دارد که مجسمه های آن از دوره هخامنشی به جا مانده و روایت ها حکایت تژ این دارد که حتی این ماهی ها از ایران به چین فرستاده می شد، اینها نشان از این دارد که ماهی قرمز بر سفره هفت سین قدمت طولانی دارد اما از طرفی عده دیگری معتقدند از آنجایی که در اثار نقاشی به جا مانده در دوره قاجار اثری از کاهی قرمز مشاهده نمی شود احتمالا گذاشتم تنگ ماهی قرمز بر سر سفره اتفاق جدیدی است که قدمت تاریخی ندارد. دسته اول برج حوت به معنای ماهی را در گاه شمار شمسی دلیل دیگری برای اثبات مدعای خودشان می دانند و معتقدند که ماهی قرمز از دوره ساسانیان در رسم و رسومات نوروزی وجود داشته‌است و ایرانیان از آن زمان ماهی قرمز را بر سر سفره هفت سین می‌گذاشتند تا سال از برج حوت به برح حمل تغییر کند. علاوه بر این عده ای معتقدند که ماهی قرمز خوش شانسی به همراه دارد و نمادی از زندگی و موفقیت است که می‌تواند نوید سالی پر از موفقیت را بدهد . از طرف خود رنگ قرمز هم  سمبل مهربانی، پیروزی و معیشت و برکت است و به این دلیل که ماهی موجود زنده است، شنا کردن و حرکتش روش سفره هفت سین میتواند نماد پویایی و تحرک باشد.

کتاب قرآن و حافظ سفره هفت سین

اینکه از پس هر تاریکی و مردگی یک روشنی و حیات دیگر است. اینکه بهتر هر سال می آید تا جهان زندگی دوباره را بعد از خزان و ممات تجربه کند به خودی خود دلیل محکم و کاملی است برای اثبات وجود خدا، و برای مسلمانان یادآوری این قدرت و اراده خداوند با قرار دادن قرآن بر سر سفره هفت سین تکمیل می شود. قرار دادن قرآن بر روی سفره هفت سین مختص به مسلمانان است که  نشان دهنده وجود نام و یاد خدا در آغاز سال و در تمام اوقات است. غیر مسلمانان هم از آثار کهن ایرانی مانند دیوان حافظ و یا شاهنامه فردوسی برای اشاره به فرهنگ کهن و غنی ایرانی استفاده میکنند. حافظ یکی از موثرترین شاعران ایرانی است که اغلب افراد سال نو خود را با تفالی به دیوان او آغاز کرده و باقی ایام سال را با آن پیش بینی می کنند.

سکه سفره هفت سین

سکه یکی از مواردی است که جز اجزای اصلی سفره هفت سین نبوده اما امروزه به عنوان یکی از سین های هفت سین به حساب می آید،  سکه نماد درآمد برکت و خیراست و معمولا در سفره هفت سین با هدف و امید افزایش رزق و روزی قرار می دهند،در برخی شهرها سکه را کنار برنج که نمادی از رزق و روزی پاک است قرار می دهند و ترکیب آن با آینه اشاره به خیر و برکت همیشگی در گذران زندگی دارد و افراد با این کار از خداوند میخواهند در سال جدید رزق و روزی آنها را افزایش دهد.

هر یک از سین ها نماد چیست؟

قرار دادن هر کدام از سین ها بر سر سفره هفت سین فلسفه و هدف خاص خود را دارد و انسان های ایران باستان با انداختن سفره هفت سین ترکیبی از سلامتی و روشنی و تولد و صداقت و رزق و برکت و صبر و زیبایی و رویش را برای سال جدید خود و دیگران آرزو میکنند.

• سبزه: به نام فرشته اردیبهشت نماد نوزایی و تولد مجدد
• سمنو:به نام فرشته شهریور نماد برکت و فراوانی و قدرت
• سماق:  به نام فرشته بهمن نماد طلوع خورشید
• سیب:  به نام و عنوان سپندارمذ (اسفند) نماد زیبایی و سلامتی
• سرکه:  به نام فرشته امرداد نماد شکیبایی و صبر
• سیر: به نام و عنوان اهورامزدا نماد رفع آلودگی و قناعت
• سماق: به نام فرشته بهمن نماد طلوع خورشید و روشنی
• سنجد: به نام فرشته خرداد نماد عقل و خرد
• سنبل: نماد بهار
• سکه: نماد دارایی